W latach 90. w Polsce wprowadzono nowy podział terytorialny na 16 województw, jednocześnie przywracając powiaty. Tym samym ukształtował się trójstopniowy model organizacyjny samorządu, który ma dziś swoich zwolenników i przeciwników. Co jednak sprawiło, że okres transformacji przyniósł taką, a nie inną koncepcję samorządu? Jak kształtował się polski samorząd terytorialny przez 1999 rokiem? Jakich wniosków dla współczesnych koncepcji samorządu dostarcza reforma z lat 70.?

Historia samorządności na ziemiach polskich sięga czasów średniowiecza. Niemniej nowoczesny samorząd terytorialny wprowadzała dopiero ustawa z 17 kwietnia 1791 roku, w późniejszym czasie dołączona jako art. 3 do Konstytucji 3 maja. Po okresie zaborów Polska stanęła przed wyzwaniem stworzenia podwalin pod nowy ustrój, także w tej kwestii. Na początku istnienia II RP każdy z obszarów należących do danego państwa zaborczego posiadał własną formę organizacji władz lokalnych. W byłym zaborze pruskim był on najlepiej zorganizowany, a w zaborze rosyjskim nie było go praktycznie wcale. Niepodległe państwo stopniowo ujednolicało zasady funkcjonowania i organizacji samorządu na wzór rozwiązań przyjętych w byłym Królestwie Polskim. Jego zręby zostały ukształtowane na przełomie 1918 i 1919 roku na podstawie aktów wprowadzających go na szczeblach gminnym i powiatowym, bazujących na silnej pozycji organów uchwałodawczych.

Do 1933 roku nie uregulowano jednak kwestii samorządu terytorialnego na poziomie ustawowym. Ustrój jednostek administracyjnych cechował się regionalnym zróżnicowaniem, najczęściej wciąż opartym na rozwiązaniach odziedziczonych po zaborach. Sytuację tę zmieniła tak zwana ustawa scaleniowa z 23 marca 1933 roku. Ujednolicała ona rozwiązania na poziomach gmin i powiatów. Nie dotyczyła jednak województw. Wprowadzała jednolite nazwy oraz samorządy gminne, wiejskie, miejskie i powiatowe.

Konstytucja kwietniowa z 1935 roku z kolei, choć utrzymała trójstopniowy podział władz lokalnych, w dużym stopniu pozbawiła go samodzielności. Na jej kanwie samorząd stał się częścią administracji państwowej, będąc scalonym z administracją rządową w jeden aparat. Tym samym zaczął on realizować zadania państwowe, a nie lokalne. Gdy w latach 30. XX wieku w Polsce zaczęto go ujednolicać, ustrój II RP wyraźnie zmierzał ku autorytaryzmowi, a ten z definicji był przeciwny wszelkim formom niezależności lokalnej i decentralizacji.

Quasi-samorząd w latach 1944–1954

Po drugiej wojnie światowej przez pierwsze kilka lat utrzymano kształt samorządu terytorialnego zarysowany jeszcze w II RP, rozciągając jego funkcjonowanie na tak zwane Ziemie Odzyskane. W wydanym 22 lipca 1944 roku manifeście Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego odwoływał się do przywrócenia podstawowych założeń Konstytucji marcowej, odrzucając jednocześnie Konstytucję kwietniową i przyjętą przez nią strukturę samorządu. Mimo prób zachowania tradycyjnych instytucji administracji publicznej Polska Ludowa w kolejnych latach przejmowała instytucje radzieckie.

 23 listopada 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wydał dekret o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. Oprócz przedwojennych instytucji ustanowionych na podstawie ustawy samorządowej z 1933 roku dodano twór przyjęty ze Związku Radzieckiego – rady narodowe. Już w art. 3 akt ten stanowił, że samorząd terytorialny reprezentowany przez terenową radę narodową stanowi korporację prawa publicznego i posiada osobowość prawną. Tym samym ustawodawca połączył istnienie tych dwóch instytucji. Ustawa ustalała strukturę organów wykonawczych na każdym z trzech szczebli. Przywrócono organy wykonawcze, takie jak zarządy gminne, miejskie oraz wydziały powiatowe, a także utworzono samorząd wojewódzki. Po raz pierwszy w historii Polski funkcjonował on na wszystkich poziomach podziału terytorialnego państwa, czego nie udało się osiągnąć II RP. Nadzór nad wojewódzkimi i powiatowymi organami wykonawczymi należał do Kierownika Resortu Administracji Publicznej. Rady narodowe stały się organami uchwałodawczymi, ponadto otrzymały uprawnienia wykraczające poza zwyczajowo przyjęte uprawnienia organów władz lokalnych.

         W myśl art. 5 ustawy z 23 listopada każda rada narodowa niższego rzędu podlegała nadzorowi odpowiedniczki wyższego stopnia. Co warte zaznaczenia, jeszcze przed omawianym dekretem, 1 stycznia 1944 roku wydano ich statut tymczasowy, wedle którego rady miały składać się z przedstawicieli wszystkich organizacji demokratyczno-niepodległościowych oraz osób dodanych przez radę w liczbie nieprzekraczającej 1/5 wszystkich członków. Z tego względu, na podstawie radzieckiego wzoru, działały one na zasadzie jednolitości władzy. W praktyce oznaczało to odrzucenie samej konstrukcji samorządu terytorialnego. Wspomniana jednolitość władzy podkreślona została hierarchicznym układem rad, na którego szczycie ustanowiono Krajową Radę Narodową.

         Podsumowując, w wyniku reformy, do której doszło w 1944 roku, w Polsce Ludowej ukształtował się system obejmujący powstanie rad narodowych, administracji rządowej i formalnie samorządu terytorialnego. Przywrócono dualizm administracji, a więc współistnienie organów na poziomie centralnym i lokalnym. Nowa instytucja, jaką były rady narodowe, zyskała większe uprawnienia niż te, które w II RP posiadał samorząd. Cechą charakterystyczną ustalonego w latach 1944–1946 podziału administracyjnego państwa było istnienie dużych województw oraz gmin zbiorowych, w których skład wchodziło kilka miejscowości. W 1946 roku kraj został podzielony na 14 województw i dwa miasta wydzielone, czyli miasto stołeczne Warszawa i Łódź.

         Lata 1945–1949 były czasem ostatecznego przyjęcia rozwiązań ustrojowych zaczerpniętych ze Związku Radzieckiego. Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej formalnie zlikwidowała samorząd terytorialny oraz instytucje rządowej administracji ogólnej, oddając radom narodowym pełnię władzy. W ich ramach dominującą rolę odgrywały prezydia rad, nazwane organami wykonawczo-zarządzającymi. Od 1947 roku rady zaczęły podlegać Radzie Państwa. Prezydium rady podporządkowane było zatem swojej radzie oraz prezydium wyższego stopnia, a w odniesieniu do rady wojewódzkiej –  Radzie Ministrów. Również w ustawie z 1950 roku funkcjonował charakterystyczny dla PPR i PZPR centralizm demokratyczny. 

         Według Huberta Izdebskiego w praktyce podporządkowanie pionowe było dominujące, dodatkowo wsparte podporządkowaniem wykraczającym poza formalną strukturę, a więc Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

         Innym aktem prawnym, który z kolei zmienił dotychczasowy podział administracyjny i ustrój na terenach pozamiejskich, była ustawa z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Dzięki niej zamiast gmin wprowadzono gromady, których organem było prezydium gromadzkiej  rady narodowej. Choć komunistyczna propaganda za cel ustawy wskazywała konieczność zbliżenia władzy ludowej do mas chłopskich, to w rzeczywistości chodziło w niej o ponowne podjęcie tematu kolektywizacji przez nowe rady narodowe i ich aktywizację w procesie tworzenia nowych spółdzielni. W 1954 roku proces kolektywizacji mocno bowiem wyhamował. Wojewódzka rada narodowa za zgodą Rady Ministrów posiadała uprawnienia do tworzenia, łączenia i znoszenia gromad. Zlikwidowano 3006 gmin, a na ich miejsce powołano 9789 jednostek. Podział ten jednak się nie sprawdził i stopniowo, aż do 1972 roku, ich liczba malała.

Reforma lat 70. i 80. 

Po okresie całkowitej kontroli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej nad wszystkimi dziedzinami życia społecznego popularność zaczął zyskiwać postulat odbudowy prawdziwego samorządu terytorialnego.

         Znaczące zmiany w kwestii podziału administracyjnego przyniosły lata 70. i 80. Reformę 1972 roku uzasadniano potrzebą stworzenia lepszych warunków dla rozwoju wsi, w tym intensyfikacji rolnictwa, poprawy warunków bytowych chłopstwa oraz – posługując się nomenklaturą komunistyczną – pogłębienia demokracji socjalistycznej. Wyrazem reformy była ustawa z 29 listopada tego roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych, którą zlikwidowano podział wsi na gromady i przywrócono gminy jako podstawowe jednostki podziału administracyjno-gospodarczego wsi. Organem władzy państwowej były w nich rady narodowe, a władzy wykonawczej – naczelnik. Ustanowiony urząd gminy stał się jego organem pomocniczym. Tym samym rozdzielono funkcje stanowiące od wykonawczych. Mimo wszystko ustawa z 1972 roku nie przywracała samorządu terytorialnego w jego tradycyjnym znaczeniu.

Kolejna ustawa z 22 listopada 1973 roku o zmianie ustawy o radach narodowych w dużej mierze rozciągała ustanowiony wcześniej model terenowego organu administracyjnego, jakim była gmina, na pozostałe jednostki podziału terytorialnego. Na jej mocy rady narodowe stały się organami władzy państwowej wszystkich szczebli. Prezydium rady utrzymało swoją dotychczasową pozycję. Ustawa stworzyła instytucje wojewody, prezydenta miasta, naczelnika miasta, powiatu, dzielnicy oraz gminy. Pełniły one funkcje wykonawczo-zarządzające rad narodowych.

Kolejnym etapem reformy w tym okresie była ustawa z 28 maja 1975 roku wprowadzająca dwustopniowy podział administracyjny państwa. Ustanowiono 49 województw i 2989 gmin, które stały się jednostkami stopnia podstawowego.  Trzy spośród województw obejmowały pod względem obszaru jedynie miasta – Warszawa, Kraków i Łódź. Co najważniejsze, ustawa z 1975 roku całkowicie znosiła organy powiatowe. Większość ich kompetencji przejęły instytucje administracji gminnej, a pozostałe – wojewódzkie. Na tym drugim poziomie terenowymi przedstawicielami władzy państwowej stali się wojewodowie, którzy byli jednocześnie reprezentantami rządu na swoim terenie, i prezydenci miast stopnia wojewódzkiego, na szczeblu gminy zaś – naczelnicy gmin, miast i dzielnic oraz prezydenci miast. Co charakterystyczne dla tej reformy, wyniosła ona do rangi województw wiele małych ośrodków miejskich. Ponadto pomiędzy poszczególnymi województwami istniały duże różnice pod względem poziomu gospodarczego.

         Likwidując powiaty i jednocześnie rozdrabniając dotychczas największe jednostki, spowodowano zmniejszenie dystansu między strukturami gminnymi i wojewódzkimi. Usunięcie struktur średniego szczebla oznaczało także zniesienie pozostałości rozgraniczeń kompetencyjnych między administracją rządową a samorządową. Tak znaczące zmiany w podziale administracyjnym państwa komuniści uzasadniali potrzebą reformy liczby 17 województw, które w ich opinii nie odpowiadały potrzebom rozwoju społeczno-gospodarczego, a także zagospodarowania przestrzennego. Oprócz tego podkreślano, że nie stanowiły one spójnych regionów, a tym samym utrudniały równomierny rozwój na poziomie regionalnym i państwowym. Niemniej w praktyce osiągnięto efekt wręcz odwrotny, ponieważ tworząc tak dużą liczbę nowych jednostek, rozbito już istniejące regiony, a w konsekwencji dokonano ich degradacji. Warto podkreślić, że mimo głoszonej na szeroką skalę propagandy o szczytnym celu reformy w praktyce władze komunistyczne dążyły do osłabienia dotychczas istniejącej struktury województw, a także zaspokojenia lokalnych ambicji mniejszych miast. Przykładem są tu Warszawa, Kraków i Łódź, które zostały pozbawione swojego dotychczasowego statusu.

         Co warte odnotowania, zarówno obecnie, jak i już w latach 70. środowiska naukowe krytycznie oceniały reformę z 1975 roku. Wprowadzony podział nie odpowiadał polskiej historii podziału państwa. Utrudniał kierowanie regionami, zwiększał liczbę tak zwanych międzywojewódzkich problemów. Zmiany w ogóle nie skonsultowano z obywatelami, a rolę stolicy województwa często przyznawano zbyt małemu miastu. Taki stan prawny utrzymał się aż do 1990 roku.

W końcu prawdziwy samorząd. Reformy po 1989 roku 

         Przywrócenie samorządu terytorialnego we właściwym tego słowa znaczeniu było możliwe dopiero po obradach Okrągłego Stołu, częściowo wolnych wyborach parlamentarnych z 4 czerwca 1989 roku oraz po powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego. Podjęte po 1989 roku działania na rzecz decentralizacji państwa umożliwiły przekazanie władzy społeczeństwu i pozwoliły na reaktywację samorządu.

 8 marca przyjęto trzy kluczowe regulacje: ustawę o samorządzie terytorialnym, ordynację do rad gmin oraz nowelizację Konstytucji. Przywrócenie władzy lokalnej od razu miało więc sankcję konstytucyjną. W dotychczas obowiązującej komunistycznej Konstytucji, już pod nową nazwą Konstytucji RP, zmieniono tytuł rozdziału szóstego z „Terenowe organy władzy administracji państwowej” na „Samorząd terytorialny”. W art. 43 stwierdzono, że jest on podstawową formą organizacji życia publicznego w gminie.

Kluczowe znaczenie w kwestii przebudowy systemu państwa miała jednak ustawa o samorządzie gminnym. Nadawała ona każdej z nich ustrój, podmiotowość i samodzielność. Podkreślono, że wykonuje ona zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Określono także jej osobowość prawną, możliwość tworzenia statutów, a także wymieniono zakres ich działań, do którego należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym. Zawarto również zasadę domniemania kompetencji na rzecz gminy. Wedle ustawy władzę w gminie miały pełnić jej organy oraz mieszkańcy poprzez wybory i referenda. Organem uchwałodawczym i kontrolnym została rada, a wykonawczym – zarząd.

         W wyniku ustaw uchwalonych w marcu 1990 roku w Polsce przywrócono samorząd terytorialny, ale także wprowadzono pomocniczy podział kraju na tak zwane regiony administracyjne, których łącznie utworzono 267.

         Uzupełnieniem regulacji z 8 marca 1990 roku były następujące akty prawne: ustawa z 22 marca o pracownikach samorządowych, ustawa kompetencyjna z 17 maja, która rozdzielała kompetencje między administracją rządową i samorządową, a także ustawa z 11 października o referendum gminnym. Dopełnieniem przywrócenia samorządu terytorialnego w Polsce był 27 maja 1990 roku, kiedy to w życie weszła ustawa o samorządzie terytorialnym oraz odbyły się pierwsze rywalizacyjne wybory samorządowe do rad gmin.

         Kwestia organizacji władz lokalnych miała szczególne znaczenie także w Małej Konstytucji. Świadczy o tym chociażby sama jej nazwa – Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą, wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Choć początkowo nie miała zawierać przepisów jego dotyczących, to jednak wprowadzono je z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze wynikało to z dążenia do wzmocnienia gwarancji samorządności, a po drugie z powodu potrzeby przygotowania podstaw do dalszej reformy. Konstytucja poświęcała samorządowi rozdział piąty. Artykuł 70 w ustępach 2 i 3 przyznawał mu osobowość prawną oraz uprawnienia do mienia komunalnego. W kolejnym artykule zawarto zasadę domniemania kompetencji na rzecz samorządu. Ponadto, w ustępach 2 i 3, Konstytucja przyznawała rangę konstytucyjną podziałowi zadań samorządu terytorialnego na własne i zlecone.

Warto wspomnieć, że żadne późniejsze reformy dotyczące samorządu, jak te z początku lat 90., nie spotkały się z tak szerokim poparciem społecznym. Na szczególne podkreślenie zasługuje ówczesna atmosfera polityczno-społeczna powszechnej akceptacji dla idei państwa samorządnego.

Przepisy dotyczące samorządu zawarte w Małej Konstytucji w konsekwentny sposób wpłynęły na rozwiązania z Konstytucji z 1997 roku. W art. 15 ust. 1 stwierdzono, że ustrój terytorialny RP zapewnia decentralizację władzy publicznej. Dalsza część tego artykułu nie wskazuje jednak na dwu- lub trzystopniowy podział terytorialny państwa, ale pozostawia tę kwestię otwartą, stwierdzając, że podział terytorialny powinien uwzględniać więzi społeczne, gospodarcze, kulturowe i zapewniać jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych. Z kolei art. 16 mówi o tym, że ogół mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego stanowi prawną wspólnotę samorządową. Kolejne regulacje odnoszące się bezpośrednio do samorządu zostały zawarte w rozdziale siódmym Konstytucji, która poświęca mu 10 artykułów. Wyłaniający się z nich ogólny kształt samorządu pozostawia otwartą przestrzeń do jego reformowania. Świadczy o tym przede wszystkim art. 164, według którego podstawową jednostką pozostaje gmina, która wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych.

Do kolejnej reformy doszło po wyborach w 1997 roku, w których zwycięstwo odniosła koalicja Akcja Wyborcza Solidarność. Powstały rząd Jerzego Buzka zapowiedział przeprowadzenie reform oświaty, systemu emerytalnego, systemu ochrony zdrowia oraz administracji publicznej. Pracę nad reformą podjął zespół Michała Kuleszy, Pełnomocnika Rządu ds. Reform Ustrojowych Państwa. Zespół zaproponował powołanie samorządowych powiatów i województw. Co ważne, zmiana nie dotyczyła gmin. Przed zespołem stanęło wyzwanie wyboru modelu ustroju prawno-administracyjnego, ustalenie, ile szczebli ma liczyć władza publiczna, określenie ich zadań i kompetencji, a także dokonanie zmian w podziale terytorialnym państwa.

Podczas prac w 1998 roku pojawiło się wiele różnych wariantów planowanych zmian. Zwolennicy dwuszczeblowego podziału terytorialnego podnosili argument, że jest on wystarczający dla efektywnego realizowania zadań państwa, trójstopniowy zaś spowoduje rozproszenie ośrodków decyzyjnych oraz osłabi pozycję gmin jako podstawowych jednostek. W ich opinii stworzenie dużych województw miało w konsekwencji skutkować ich autonomizacją i osłabieniem rządu. Ustanowienie powiatów oraz likwidacja dużej liczby województw, według zwolenników dwuszczeblowego podziału, miały przynieść ogromne koszty i spowodować wzrost biurokracji.

 Z drugiej strony zwolennicy trójszczeblowego podziału podkreślali, że każde z 49 województw ma mały potencjał ekonomiczny w gospodarce rynkowej. W ich opinii istniejące małe jednostki nie były w stanie pełnić funkcji i zadań regionów z powodu różnic gospodarczych. Szanse na konkurencyjność polskiej gospodarki zwolennicy trójszczeblowego podziału widzieli właśnie w stworzeniu silnych gospodarczo regionów. Duże regiony miały według nich przejąć więcej władzy publicznej, a tym samym jeszcze bardziej zdecentralizować Polskę.

Ostatecznie zwyciężyła druga opcja podziału terytorialnego. Zespół Michała Kuleszy zaproponował wprowadzenie 373 powiatów na podstawie tak zwanej zasady 5, 10, 15. To znaczy w skład powiatu miało wchodzić co najmniej 5 gmin, jego stolicę miało zamieszkiwać 10 tys. ludzi, a cały powiat – 50 tys. Wprowadzona koncepcja ustrojowa powiatu ustanowiła go jako kopię gminy. Na liczbę 373 jednostek składało się 261 powiatów klasycznych, obejmujących miasto-siedzibę i otaczające gminy, 46 ziemskich bez większego ośrodka miejskiego oraz 65 gmin o charakterze miejskim, którym nadano status miasta na prawach powiatu.

Jeśli chodzi o podział na województwa, w trakcie prac również rozważano kilka wariantów. Można wyróżnić trzy podstawowe. Po pierwsze wariant regionalistyczny, zakładający od 10 do 14 województw, zachowawczy utrzymujący około 25 jednostek oraz tradycyjny ustanawiający 17. Zespół M. Kuleszy zaproponował podział na 12 województw, wersję tę przyjął Sejm, jednakże Senat dodał w swoich poprawkach kolejne trzy – lubelskie, opolskie i kujawsko-pomorskie. Jednocześnie Prezydent Aleksander Kwaśniewski opowiadał się za liczbą 17 jednostek. Ostatecznie reforma wprowadzała 16 województw. Kolejno 16 lipca uchwalono ordynację do rad gmin, powiatów i sejmików województwa, a 24 lipca przyjęto ustawę o wprowadzeniu trójstopniowego podziału terytorialnego.

Podsumowanie

         W rezultacie prac parlamentu na początku i końcu latach 90. w Polsce wprowadzono trójstopniowy podział terytorialny z 16 województwami i przywróconymi powiatami. Prace legislacyjne zakończyły się przyjęciem pakietu ustaw, które wprowadzały reformę od 1 stycznia 1999 roku. Model ten jest często krytykowany ze względu na funkcjonowanie powiatów, których rola w dużej mierze sprowadza się do administrowania, a nie gospodarowania. Spowodowane jest to ich dużą liczbą przy jednoczesnym zróżnicowanym i często słabym potencjale gospodarczym i demograficznym. W perspektywie czasu szczególnie dysfunkcjonalny okazał się podział na powiaty grodzkie i otaczające je powiaty ziemskie.

Podsumowując, rys historyczny kształtowania się samorządu terytorialnego przed 1999 rokiem ukazuje nam, jak długą drogę reform przeszła polska samorządność, począwszy od okresu międzywojennego, w którym powstawały zręby niepodległej państwowości i który był okresem ustrojowych eksperymentów. Okres Polski Ludowej ustanawiał fasady samorządu terytorialnego, w którym główną rolę odgrywały rady narodowe. Reforma z lat 70., jakkolwiek by ją krytykować, wprowadzała jednak model dwustopniowego podziału kraju – bez powiatów. Okres transformacji przyniósł ponowne ustanowienie samorządu terytorialnego, które było ważnym elementem przemian ustrojowych, gospodarczych i społeczno-politycznych Polski. Ukształtowana koncepcja samorządu, choć nieidealna, mająca swoich zwolenników i przeciwników, w ciągu lat okazała się relatywnie stabilna. 

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego. Dz.U. 1944 nr 14 poz. 74.

Ustawa z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych. Dz.U. 1944 nr 5 poz. 22.

Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Dz.U. 1950 nr 14 poz. 130.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232.

Ustawa z dnia 25 września 1954 r. o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. Dz.U. 1954 nr 43 poz. 191.

Ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. Dz.U. 1972 nr 49 poz. 312.

Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych. Dz.U. 1975 nr 16 poz. 91.

Ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego. Dz.U. 1983 nr 41 poz. 185.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Dz.U. 1990 nr 16 poz. 94.

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95

Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym. Dz.U. 1992 nr 84 poz. 426.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. Dz.U. 1998 nr 91 poz. 578.

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa. Dz.U. 1998 nr 91 poz. 576.

Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Dz.U. 1998 nr 96 poz. 603.

Ajnenkiel, Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791-1997, Warszawa 2002.

Dziki T., Podziały administracyjne Polski w latach 1944-1998. Z badań nad utrojem ziem polskich w XIX i XX w., „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”, 2013, t. X.

Grzybowska M., Decentralizacja i samorząd w II Rzeczypospolitej. Aspekty ustrojowo-polityczne, Kraków 2003.

Izdebski H., Samorząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2014.

Janowski W., Samorząd terytorialny w Polsce- zarys historyczny, „Homo Politicus” 2018, nr 13.

Kallas M., Lityński A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2003.

Kociubiński K., Budowa i reformy struktur ustrojowych samorządu terytorialnego w Polsce, „Zeszyty Naukowe Dolnośląskiej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Techniki w Polkowicach. Studia z nauk społecznych” 2016, nr 6.

Łapa M., Sto lat samorządu. Sto lat niepodległości, Łódź 2018.

Osiński J., Reforma administracji publicznej, a ustrój faktyczny III Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Reforma administracji publicznej w Polsce. Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i polityczne, red. Ewa Bem, Warszawa 2000.

Regulski J., Samorząd w III Rzeczypospolitej. Koncepcja i realizacja, Warszawa 200.

Sekuła A., Ewolucja instytucji samorządu terytorialnego w Polsce po roku 1989, [w:] Samorząd terytorialny w krajach Unii Europejskiej, red. K. Gomółki, Elbląg 2007.